Б.Халиун: Монголын сэтгүүлчдийг мөнгө авсан гэж цоллон муулах эрх хэнд ч байхгүй

“Ноорог” медиа дээр хойшлуулшгүй ажиллагаа явуулсан үнэн шалтгаан одоо хэр тодорхойгүй байна. Дагаад хэвлэл мэдээллийн салбар дотор ч талцах, зөрөлдөх асуудал багагүй үүссэн учраас цуврал ярилцлага хийж байгаа. Өмнө нь “Сэтгүүл зүйн инновац хөгжлийн үүр төв” ТББ-ын тэргүүн Б.Дуламхорлоо, “Gerege&Ub.life” компанийн дэд захирал Ж.Хулангийн ярилцлагыг та бүхэнд хүргэсэн.

Харин Б.Халиун бол чөлөөт сэтгүүлч. Дандаа гадаадын хэвлэлүүд материалыг нь нийтэлдэг. Олон улсын стандарттай тулж ажиллаад 11 жил болж буйн хувьд, нөгөө талаар саяхан “Ноорог”-ийг сэтгүүл зүй биш гэснээс гадна “Хэвлэлийн эрх чөлөө Н.Өнөрцэцэгийн кэйс дээр боомилогдоход та нар хаана байсан юм бэ?” хэмээн бичсэн нь анхаарал татсан тул энэ удаа түүнийг ярилцлагын ширээний ард урилаа.

-Яагаад “Ноорог”-ийг сэтгүүл зүй биш гэж хэлсэн бэ?

-Анхнаас нь ажиглаад би дижитал маркетинг компани гэж дүгнэсэн. Харин сонирхолтой хэлбэр нь залууст хүрдэг.

Нөгөө талд аливаа сэдэв, цаг үеийн үйл явдлын араас элдэж хөөдөг, баталж нотлохоор хичээдэг сэтгүүлч хүнд үүнийг сэтгүүл зүй гэхээр гомдмоор байна л даа. Мэргэжлийн сэтгүүлчид яах аргагүй таагүй хүлээж авна, ойлгох хэрэгтэй.

Харин “Ноорог”-т хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө бий нь маргашгүй. Уран сайхны кино хийдэг хүмүүст ч эрх нь байгаа. Тэд нийгэм, улс төрийн асуудлыг хөндөн кино хийж болно шүү дээ. Гэхдээ арга зүй нь сэтгүүл зүйгээс шал өөр мөртлөө хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй байх ёстой, бүтээлээ хэнээс ч, юунаас ч айлгүй хийж, үзэл санаагаа илэрхийлж, түгээх эрхтэй. Бүтээл туурвилаасаа болж шалгагдаж огтхон ч болохгүй.

Олон нийт хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг чухалчлан нэгдэж байгаад би баяртай байгаа. “Ноорог”-той холбоотой асуудал гарахад би үнэхээр шоконд орсон. Үндэсний эв нэгдлийг бусниулах гэсэн хэргээр ч шалгаж болдог юм байна… гэж бодогдоод. Өнгөрсөн онд Н.Өнөрцэцэгийг яалаа. Мөн л үүний араас явах нь дээ гэсэн бодол шууд орж ирсэн. Би үүнийг нээлттэй хэлье л гэж бодож байна. Хэрэв надад хэрэг тохохдоо тулбал би гадагшаа явахад бэлэн байх ёстой юм байна гэж бодсон. Бодол бүрдээ итгээд, мэдрэмж бүрээ дагаад байж болохгүй хэмээн өөртөө сануулж л байгаа юм. Бууж өгөөд, зугтаж гүйж болохгүй, тэмцэх л хэрэгтэй.

-Түүнчлэн хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө аюулд орсон нь ер сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг дээр тодорхой илэрсэн талаар та хөндсөн. Яагаад?

-Н.Өнөрцэцэгээс өмнө мөн сэтгүүлч, активист Ч.Мөнхбаяр тагнуулын хэргээр ял авсан. Яруу найрагч Ц.Хулан мөн яллагдсан. Тэднийг хаалттай шүүсэн, шүүхээс тайлбар өгөөгүй. Тэр үед би Монголын шүүх арай ч нотолгоогүйгээр яллахгүй биз, арай ч ийм оронд амьдраагүй дээ гэж бодож байсан. Төрийн байгууллагын хяналтууд байна шүү дээ.

Гэтэл Н.Өнөрцэцэгийг сонгуультай жил шалгасан. Шалгах шалгахдаа зөрчлийн хэрэг дээр хорьж шалгасан. Хорьж байх хугацаандаа хэрэг нэмж үүсгэсэн. Ашгүй Өнөрөө гарч ирлээ. Гэтэл зургадугаар сард товлогдсон байсан шүүх хурлыг сонгуулийн дараа болгон хойшлуулж байгаад, шууд ялласан.

Хэргүүдээс хоёртой нь би санал нийлэхгүй байгаа. 57 сая төгрөгийн татвараас зугтаасан гэж зургаан сар өгч байгаа юм. Би Shuukh.mn-ээс ижил хэргүүдийг судалтал хорих ял өгсөн тохиолдол ганцхан байсан. Тэр нь зохион байгуулалттайгаар, бичиг баримт хуурамчаар үйлдэн, урт хугацаанд үйлдсэн кэйс байна. Харин тэрбум хүртэлх татварын хэрэгт ч зөвхөн торгууль тавьжээ. Монголоор дүүрэн сургалт энэ тэр явуулж байгаа хүмүүс хувь дансаар төлбөрөө авч байгаа ш дээ. Тэр дундаас ганцхан Н.Өнөрцэцэгийг татвараар ялласан. Энэ аргыг над дээр ч хэрэглэж болох юм байна гэж айдас төрсөн.

Дараа нь төрийн нууцын хэрэг. Над руу хэн нэгэн төрийн нууцын мэдээлэл чатаар явуулчхаад, ажиллагаа явуулж утас нэгжингүүтээ “Чи төрийн нууцыг олж авсан байна” гэх юм биш үү. Гэтэл төрийн нууцыг анх хэн нэгэн задруулна биз. Тэр задруулсан этгээд нь хариуцлага хүлээх ёстой биз дээ. Тэгээгүй.

Миний урам үнэхээр хугарсан. Шүүх иргэдийн итгэлийг алдах ёсгүй. Ямар нэгэн асуудалд орвол шүүх миний эрхийг хамгаална гэсэн итгэл үүн дээр хугарч унасан. Миний эргэн тойронд ч сэтгүүлчээр ажиллахаа больё гэсэн олон хүн байгаа.

Хүн ядаргаатай амьтан, нэг өдөр бууж өгнө, нөгөө өдөр босож ирнэ. Шууд буугаад өгч, зугтаад гарч болохгүй л дээ.

-Ганц сарын дотор хэрэг бөөгнүүлж, яллагдагчаар татаад, сайтыг нь хаагаад явчихсан л даа.

-Мөн гэрийн хориог нь хорих ял болгож хувиргасан. Үүнийг хүмүүс бас анзаарахгүй байгаа юм. Гэрийн хорио тогтоосныг биеэр эдлүүлэх, хорих ял болгож нийлүүлсэн.

Би хэд хэдэн гаднын хэвлэлд мэдээ бичсэн. Өмгөөлөгчтэй нь, өөртэй нь ч уулзаж ярилцлага авсан учраас надад мэдээлэл байгаа. Өнөөдөр Өнөрөө байна уу, Төмөрөө байна уу шударгаар шүүлгэх ёстой. Тэр үед ХЭҮК мөн л дуугарч байсан.

Эрүүгийн хуулийн 13.14 гэдэг заалтаар Үндсэн хуулийн цэц дээр маргаан үүссэн байгаа. Цэц дээр маргаан үүссэн тохиолдолд тус заалтаарх хэргүүд царцах ёстой. Н.Өнөрцэцэг дээр тэгээгүй. Харин сэтгүүлч Б дээр яг ийм хэрэг үүссэн, УДШ-ээс цэц дээр маргаантай заалт гээд шийдээгүй байх жишээтэй.

-Тодорхой хэмжээнд олны анхаарлын төвд байсан нь мэдээж. Ялангуяа хэвлэлийнхэн үргэлж анхаарал хандуулсан. Харин дуугаръя гээд ч мэдээлэл нь ихэд хаалттай байсан хэмээж буй өөр өнцгүүдэд та ямар байр суурь хэлэх вэ?

-Үнэхээр бүгд анхаарсан, мэдээлэл хаалттай байсан гэж хэлэхгүй ээ. Н.Өнөрцэцэгийг ямар сэтгүүлч гэж боддог, тэр хувийн бодлоосоо болоод олигтой анхаараагүй. Би тэгж л бодож байна. “Глоб интернэйшнл”, МСНЭ хоёр маш сайн ажилласан. Бусад нь “Өнөрөө өөрөө ийм юм чинь, үнэхээр ялаа аваа биз” л гэж хандсан. Гэтэл нэг хүн шударгаар шүүлгэж чадахгүй байгаа бол хоёр, гурав дахь нь чадахгүй. Ийм олны танил, нөлөөтэй сэтгүүлчийг ингэж чадаж байгаа бол, бусдыг нь яах бол гэхээр надад аймшигтай байдаг.

-Нөгөө талаас сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд та шүүмжлэлтэй хандаж байсан уу?

-Надад бүх зүйлийг шууд дамжуулах буруу санагддаг. Сэтгүүлч авсан яриагаа боловсруулж, үндсэн сэдвээс хамааралгүй агуулгыг танах ёстой л доо. Донорын асуудалд л гэхэд ар гэрийнх нь яриаг бүтэн дамжуулснаас болж, хөндөж буй сэдэв нь нэг тийш хэлбийсэн. Найман ишигний хэрэг ба донорын асуудалд түргэдсэн гэж боддог. Түүний зан чанар байна л даа. Үнэхээр ядарсан хүмүүсийг хараад байж сууж чаддаггүй юм шиг байгаа юм. Гэхдээ л бид болгоомжтой байх ёстой.

Сэтгүүл зүй бол багийн ажил. Манай редакцуудад маш том асуудал байна. Ерөөсөө мэдээг сэтгүүлч, тэгээд захирал хоёр л бэлтгэж байна. Захирал нь нийтлэлийн бодлогоо тодорхойлоод, мэдээгээ хянаад, сэдвээ чиглүүлээд, давхар маркетингаа хийж байгаа. Гэтэл миний гадаадын хэвлэлд өгсөн материалыг гурван хүн ариутган шүүдэг. Баримт шалгалтыг нэг хүн. Найруулга, үг үсгийн алдааг нэг хүн. Тэгээд агуулгынх нь хувьд нэг хүн шалгадаг. Дараа нь зураг дээр хоёр хүн ажилладаг. Шаардлагатай бол график орж ирнэ. Ингэж багаараа ажиллаж байж сэтгүүл зүйн бүтээл төрдөг. Бид нар бол бараг хоёулаа, эсвэл ганцаараа хийж байгаа нь алдах үндэслэл болоод байна л даа.

Хүн хүч бага, орлогын тогтолцоо нь асар төвөгтэй, ийм нөхцөлд ажиллаж байгаа хүмүүст өндөр шаардлага тавих нь бол шударга биш л дээ.

“Ноорог”-ийн асуудлын дараа хэвлэлүүдийг мөнгө авдаг гээд л цоллолоо. Заримыг нь “Төрөөс долоон сая төгрөгийн ажил авчээ” гээд шүүмжлээд байгаа байхгүй юу. Би тэдэнд ингэж хэлмээр байна. Тэр хэвлэлийг өнөөдөрт хүргэх гэж үүсгэн байгуулагч нь хэдэн жилийг зарцуулж, юу юугаа золиосолсон бол гэдгийг яагаад бодож үзэхгүй байгаа юм бэ? Тэр камерыг худалдаж авахын тулд, оффисын түрээсийг төлөх гэж сардаа хэдэн төгрөгийн зардал гаргаж байгаа бол? Яагаад тэднийг төрийн байгууллага үргэлж үнэгүй ашиглаж байх ёстой юм бэ? Үнэндээ долоон сая төгрөг редакцад юу юм бэ?

Үүрэгтэй гээд хэвлэл төрийн үйл ажиллагааг үнэгүй л дамжуулдаг. Үүнээс илүүг хүсэж байгаа бол мөнгөө төлөх нь зүйн хэрэг. Үгүй бол оршин тогтнож чадахгүй, ийм жижиг зах зээлд.

Би бол 18 телевизэд төр мөнгө өгөх нь зөв гэж бодож байгаа. Цаашлаад үйл ажиллагаа нь тогтворжсон сайтуудад ч өгөх ёстой. Гэхдээ нэг л юм чухал. Төрийн байгууллагаас мөнгө авсан бол, “Энэ мэдээлэл төлбөртэй шүү, мөнгө өгсөн эзэн нь тэр” гээд л тавьчих хэрэгтэй. Өнөөдөр MCS-тэй гэрээ байгуулсныхаа төлөө гэмт хэрэг хийсэн юм шиг. Төрөөс мөнгө авч мэдээ сурвалжилга хийсэндээ бузар юм шиг үзэгдэх ёсгүй.

-Энэ бол редакц дотор бужигнан ажилласан хүний амнаас л гарах үг. Харин таны туршлагыг харахаар олон жил чөлөөт сэтгүүлчээр ажилласан харагддаг?

-Би анх NTV телевизэд хэсэг хугацаанд, дараа нь News.mn-д зургаан сар ажилласан. C1 телевизэд нэг жил болсон. Тэгэхэд би бараг өөрөө л мэдээгээ бичнэ. Үзэл бодлоо наачихсан байсан ч бөөн ажилтай редактор хальт харсан болоод л гаргана. Тэгэхээр л чанарын асуудал яригдаж байгаа юм. Ийм зовлон зөндөө бий. Энэ дундуур туучаад хэрэглэгчдийн итгэлийг олж авахын тулд редакц хэчнээн юм золиосолсныг бид мэдэхгүй, тэр чинь харагддаггүй байхгүй юу. Манай хэвлэлийнхэн зүгээр л ямар гэрээний дагуу тухайн мэдээг гаргаснаа биччихэж байх хэрэгтэй.

-Сэтгүүлч мэргэжил эзэмшсэн үү?

-Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр төгссөн.

-Яагаад харин бие даах болов?

-11 жилийн өмнөх асуудал л даа. Яах аргагүй цалин бага. Тийм учраас Монголын хэвлэлүүдтэй ажиллахаа больсон. Ганцхан ийм шалтгаан бий.

-Олон улсын хэвлэлүүдтэй ажиллахдаа нэг материалд дунджаар ямар хугацаа зарцуулдаг вэ?

-Хоёр долоо хоног. Чи бол нэг нийтлэлийг нэг өдөрт л гаргана биз дээ. Ийм л хүнд ачаалалтай талбар.

1990-ээд онд Б.Ханддолгор сэтгүүлч хорих ял авснаас хойш орон шорондоо тулсан ийм хэмжээний асуудал гарахгүй явж ирсэн. Гэхдээ энэ дунд телевиз эрчимтэй хөгжөөд, сонин унаад, сайт гарч ирээд, сошиал мэдиа яах ийхийн зуургүй бүгдийг эзлээд, ингээд ингээд явчихсан. Орлогын асуудал тэр бүрд тулгамдаад, нөхцөл байдал өөрчлөгдөөд байсан. Одоо арай гэж учраа олох гэж байтал хиймэл оюун ухаан гараад ирсэн. Монголын ард түмэн сэтгүүл зүйн үнэ цэнийг мэдэж танилцахаас өмнө ХМБ-ууд түмэн өөрчлөлт дунд бүдчээд, бараг харанхуйд тэмтчээд, зүдрээд явж байгаа байхгүй юу. Үүнийг дотор нь л ажиллаагүй бол ойлгодоггүй л дээ. Тулгамдсан маш олон эмзэг асуудалтай.

Гэхдээ тэнд хувь хүний төлөвшил гэж юм байна л даа. Үнэхээр төлөвшсөн хүмүүс бол шударгаар ажиллаад л ирсэн. Бусад нь шантаажчин болоод л явж байна. Би хараад л сууж байна. Гэтэл шударга бус цагдаа ч, эмч ч бас байдаг биз дээ.

-Гэхдээ таны ажлуудыг төдийлөн харж байгаагүй юм. Хамгийн амжилттай материалаасаа ярихгүй юу?

-Юуг амжилт гэхээс болох байх л даа. Их хандалт авсан болохоор уу, янз янз. Хувийнхаа шалгуураар гэвэл Nikkei Asia-ийн сэтгүүлийн гол дугаарыг “Монголын уул уурхай ба тэгш бус байдал” сэдвээр бичиж байснаа нэрлэнэ. Тэр бол над шиг чөлөөт сэтгүүлчээр гол дугаараа бичүүлдэг хэвлэл биш. Гэхдээ миний сэдэв үнэхээр сонирхолтой бөгөөд чухал учраас бичүүлж байсан. Англи дээр, дараа нь япон хэлээр гарсан. Сэтгүүлийнх нь үндсэн сэтгүүлчид хүртэл гол дугаартаа тоогддоггүй учраас би үүнийг амжилт гэж хэлж болох юм. Мөн гаднын сэтгүүлчид Монголд ирэхдээ хэдхэн сэдвийг л барьдаг. Утаа, малчид, бүргэдчин казакууд ч гэдэг юм уу. Үүнээс өөр асуудлаар бичдэгээ би бас амжилт гэж магадгүй.

-Тухайлбал?

-Эмээ нарын сэдвээрх нийтлэлээ жишээлж болох юм. Түүнийг Nikkei Asia бас подкэст болгочихсон байсан. Монголын эдийн засагт эмээ нарын оруулж байгаа хувь нэмрийг бичсэн юм. Эмээ нар ач, зээгээ харж өгч буйн ачаар залуус ажил хийж байна. Улмаар бизнесүүд ч хүний нөөцийн асуудлаа тодорхой хэмжээнд шийдэж, өргөн агуулгаар эдийн засагт өөрийн хувь нэмрээ оруулдаг. Мөн Азийн ихэнх орон тийм байдаг учраас онцлог сэдэв болж чадсан. Вьетнамууд их уншсан. Дээр нь настай эмэгтэй хүнийг нийгэм өндрөөр үнэлдэггүй л дээ. Улс төрд ороход нь хүртэл “Явж ач зээгээ хар” гэж хэлж байсан тохиолдол бий. Харин материал бичих арга ажиллагаа адилхан даа. Нэг хөөрхөн эмээ олно. Түүнийг ярилцлага өгөөч гээд л гуйна. Нэг эмээ нэгдүгээр ангийн хүүхэд авах гээд явж байгаа мөртлөө зургаан сартай хүүхэд тэвэрсэн байсан. Өөрөө хөл муутай. Ээжийг нь ажил хийлгэхийн тулд шүү дээ. Би сургууль хүртэл нь хүүхдийг нь тэвэрч туслахдаа бас ярилцчихаж байгаа юм (Инээв).

-Сэдэв, бүтээл асуугаад байдаг учир нь, Монголд болохгүй асуудал олон. Харин сэтгүүлч хүнд бараан сэдэв бол сонголтын хувьд, зарим талаар арга ажиллагааны хувьд ч маш амархан байдаг л даа. Нөгөө талаар Монголоо л гадаадад муу муухайгаар харагдуулдаг хэмээн шүүмжлэх тал бий?

-Би эхэндээ том том сэдэв боддог л байсан. Бүлэглэлүүдийг бичих ёстой гээд л. Сүүлдээ би хүн юм болохоор миний сэтгэцийн эрүүл мэндэд нөлөөлж эхэлсэн. Тэгээд хувьдаа саяхнаас хүнд сэдвүүдээс зайлсхийж байгаа. Хүмүүсийн ер чухалчилж байгаагүй сэдвийг олж харах юм сан гэдэг болчихоод байна.

Нөгөө талд мэдээ угаас уншигчдыг ч бас стресстүүлдэг учраас хэвлэл Solution Journalism буюу шийдлийн сэтгүүл зүй гэдгийг хийж эхэлсэн. Цөлжилт нүүрлэжээ гэхээс илүү цөлжилттэй тэмцэх гээд энд хүмүүс мод тариад эхэлжээ гэдэг мэдээ хийх нь л дээ. Үүний хандалт илүү өндөр байгаа юм билээ. Сэтгүүлч өөрөө ч олон хүний зовлонг олон жил сонсоод явахаар ядардаг юм.

-Та бол миний “Ноорог” болон түүнтэй уялдаад салбарын асуудлаар хийж байгаа цуврал ярилцлагын хүрээнд ондоо байр суурь илэрхийлнэ гэж сонгосон зочин. “Ноорог”-т л эргэлзвэл хар масс юм шиг хандлага сошиалд газар авах шиг санагдав уу?

-Энэ өөрөө сошиал медиагийн эффект юм билээ л дээ. Хүмүүс сайхан муухайдаа биш. Сэтгэл хөдлөл нь дарагдаагүй байхад шууд харилцаа холбоо тогтоох боломж үүсгэчихсэн орчин. Тийм учраас шууд л коммент биччихдэг. Гэхдээ “Ноорог” дээр би өөр байр сууриа илэрхийлсэн нь хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө л байсан.

2024 онд Н.Өнөрцэцэгийн кэйсээр жинхэнэ хямрал бий болсон. Хүмүүс сэтгүүлчээр ажиллахаа болиод эхэлсэн. Түүнийг хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудал гэж хараагүй атлаа, одоо ингэж байгаа нь надад харамсалтай л байна л даа. Би хувьдаа “Ноорог”-ийг сэтгүүл зүй гэж үзэхгүй байгаа ч тэдэнд хэвлэн нийтлэх өрх чөлөө бийгээс гадна шударгаар шалгагдах ёстой. Би таашаахгүй байв ч залуучууд тэднийг сонгож байна шүү дээ. Хуулийн байгууллага “Ноорог” дээр хариуцлагагүй хандвал залуу үед ямар мессеж өгөхөө үнэхээр бодоосой. Монголын нийгэм ямар стресстэй билээ. Дээр нь үздэг, дагадаг медиаг нь хааж боохоор яах вэ. Гэхдээ зарим хүн одоо л хэвлэлд аюулын харанга дэлдсэн мэт хандаж байгаа нь надад үнэхээр утгагүй санагдаж байна.

-Та “Ноорог”-ийн асуудлаар ажиллах уу?

-Би Н.Өнөрцэцэгийн асуудлаар хэд хэдэн газар мэдээ бичсэн. France Press агентлагт бичсэн маань олон хэвлэлээр зэрэг гарсан. “Ноорог”-ийн асуудал шударга бусаар шүүгдэхдээ тулбал би мэдээж ажиллана. Өнөөдөр үзэл санаа нь барууны байна уу, зүүний байна уу хамаагүй, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө бүгд нийлээд хамгаалах ёстой.

Нөгөө талаас би О.Уламсайхан болон түүнийг дэмждэг хүмүүст ямар ч тайлбар хийх албагүй. Хийсэн юмаа тайлагнах, өөрийгөө нотлох шаардлагагүй. Би өөрийгөө хэн гэдгийг, юу хийж чаддагаа мэдэж байгаа шүү дээ. Гэхдээ ид шалгагдаад, асуудалтай байхад нь тийм юм бичээд гомдоочих шиг болсон. Үүндээ би уучлал хүссэн.

Өмнө нь би хоёр ч Б гэж сэтгүүлчийн тухай нийтлэл бичсэн. iKon ЖДҮ-гийн асуудлыг илчлэхэд ч би бичиж байсан. Аль болох Монголын сэтгүүл зүйд мундаг хүмүүс бий гэдгийг бас дэлхийд харуулахыг хүсдэг.

-Та тэр постдоо “Бизнес шүтсэн үзэл санаанд дургүй” гэсэн нь?

-Элон Маскийн тухай ярья. Түүнийг анх ямар гойд сэтгэгч, бизнесмен гэж дэлхий даяар харж байлаа. Одоо өөрт ашигтай шийдвэр гаргуулах гэж улс төрд ороод ирлээ. Цагаан ордныг автомашины үзэсгэлэн худалдаа болголоо шүү дээ. АНУ-д БНХАУ-ын цахилгаан машиныг оруулж ирэхгүйн тулд Дональд Трамптай ойртож байна. Хятадын машин өнөөдөр Японтой өрсөлдөөд эхэлсэн. Гэтэл эцсийн эцэст хэрэглэгчдэд Хятадын машин илүү хэрэгтэй байвал яах юм. Тэгээд ч Элон Маск төрөөсөө асар их мөнгө авч байж хөл дээрээ боссон. Төрийн дэмжлэгээр амжилтад хүрсэн. Энэ утгаар надад бизнес хооронд шударга өрсөлдөөн байдаггүй юм шиг санагддаг.

Төрийн ажлыг хувийн хэвшлээр хийлгэвэл мөнгө хэмнэнэ гэдэг. Үгүй. Тэдний гол зорилго ашиг. Ашгийн төлөө зардлаа бууруулдаг, илүү зардлаа танадаг. Тийм учраас нийтийн эрх ашгийг хангах зарим ажилд хайхрамжгүй хандаж чадна. Бүгдийн шийдэл бизнес л гээд байдаг. Атал зорилго нь ашиг учраас зарим үнэ цэнийг орхигдуулдаг л жамтай.

Дээр нь ерөөсөө улс орнуудыг ажиглаад байхад бизнесүүд нь удирдаад байгаа юм уу, иргэдийнх нь сонгосон төлөөллүүд удирдаад байна уу гэсэн асуулт тавигдаад удаж байна. Өмнөд Солонгост гэхэд парламентын гишүүд нь нийлээд, улсын төсвөө хүртэл хэдхэн том бизнесийн тогтвортой байдлыг хадгалж хамгаалах чиглэлд батлан ажиллаж байна шүү дээ. Бүтээлчээр харвал дүр зураг тодорхой байгаа. Бизнесийнхэн ашгийн төлөө учраас соргог, хурдтай, хүний хараагүйг түрүүлж хардаг байж болно.

Үндсэндээ Жорж Буш зардал хэмнэж байна гээд нисэх онгоцны буудлын хамгаалалтын албыг хувийн хэвшилд даатгаснаас болж есдүгээр 11-ний террорист халдлага гарсан. Бизнесүүд хамгийн ухаалаг шийдвэр гаргадаг гэж Буш маш их ухуулж байсан хүн. Ингээд нисэх буудалд олон жил туршлагажсан хүмүүсийг хувийн компаниар орлуулсан. Харин компани нь зардал хэмнэхийн тулд дандаа цагийн ажилтан ажиллуулж байсан болж таардаг. Сургалтад хамруулаагүй, туршлагажуулаагүй байсан. Удаан хугацаанд сургана гэдэг зардал л болно. Тэд нар нь террористуудыг танилгүй онгоцонд оруулсан.

Дэлхий дээр одоо зэвсгийн компаниудыг ашигтай байлгах гэж дайн болоод байна уу, мэдэхгүй байна ш дээ. АНУ бол ардчиллыг түгээдэг үү, групп бизнесүүдийн төлөө ажилладаг уу, ойлгохгүй л байгаа.

Гэтэл бид нар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг болохоор төрөөс мөнгө авч болохгүй гэдэг. Түрүүнд хэлсэнчлэн харин ч авах ёстой. Миний удаан хамтарч ажиллаж байгаа France Press гэхэд Францын засгийн газраас, бүр Европын холбооноос мөнгө авдаг. “Ард түмний мэдэх эрхийг хангаж байгаа чухал агентлаг төвөгтэй зах зээлээс болж хүний нөөцөө цомхотгож болохгүй” гээд дэмжиж байна. АНУ-ын засгийн газар ч чөлөөт хэвлэлүүддээ мөнгө өгдөг шүү. Хэвлэл зөвхөн сурталчилгаагаар оршин тогтнох ямар ч боломжгүй. Тийм учраас Монголын сэтгүүлчдийг үүнээс ч, түүнээс ч мөнгө авсан гэж цоллох, муулах эрх хэнд ч байхгүй.

-Би өмнөх хоёр ярилцлагадаа иргэдийн төрд итгэх итгэл хэрхэн буурч байгаа талаар асуусан юм. Өөрсдийн засаглалд итгэхээ байсан ард түмэн бол хоёр хөршийн л олз. Ардчиллын үнэ цэнийг хамгаалах ёстой нь гарцаагүй ч хэвлэл мэдээлэл иргэдийн Засгийн газрыг эсрэг чиглэсэн бухимдлыг улам өдөөх ажил хийх эсэхээ бодох албатай юу?

-Иракт Садам Хуссейн дарангуйлж байсан нь үнэн. Харин дайн дэгдэхэд медиа нөлөөлсөн. АНУ-ын хэвлэлүүд Хуссейнийг туйлын дарангуйлагч болгон ухуулж эхэлсэн. Ард түмэн улам өдөөгдсөн. “Миний татварын мөнгөөр АНУ-ын цэргүүд орж ирээч” гэж ярилцлага өгөхдөө тулсан. АНУ орж ирээд тэр улсыг аварсан уу гэвэл үгүй л дээ. Одоо хүртэл зөрчилтэй, тусгаар тогтнолын хувьд өмнөхөөсөө зовлонтой орон болчихсон байж байна.

Над руу маш олон хүн ханддаг л даа. “Бид нар Засгийн газрыг шүүхэд өгөх гэж байгаа, мэдээ бичиж өгөөч” ч гэх шиг. Дэлхийн түүх ийм, жишээ ганц Иракаар тогтохгүй учраас би энд маш болгоомжтой ханддаг. Мөн Монголтой ижил орнуудыг маш их судалж, харьцуулж байж бичдэг. Монгол үнэхээр гайгүйдээ орно шүү. Н.Амаржин нэг нэвтрүүлэгтээ хэвлэлүүд ийм ийм сангаас мөнгө авч гэж үзүүлээд байна лээ. Тэр мэдээлэл нээлттэй, шилэн байгаа биз дээ. Яг ийм нээлттэй байдлаараа манайх Япон, Солонгосын дараа орж байгаа. Гэтэл бид нийгмээ сошиал дахь постуудаар, гэмгүй гомдоллосон сэтгэгдлүүдээр дүгнээд байх шиг санагддаг.

Мариа Рессагийн хэлээд байгаа үнэн. Сошиал мэдиа хэт сөрөг мэдээлэл түгээх тусам үнэхээр ардчилал хэрэгтэй юм уу гэж хүртэл эргэлзэх эрсдэл нэмэгдсээр байна. Монголыг хамгийн дампуу орон юм шиг, бүгдээс доогуур мэт яриад байдаг. Үгүй л дээ. Тийм учраас л энэ эрх чөлөөг хамгаалах ёстой. Зугтах биш тэмцэх хэрэгтэй. Ингэхээр л “Ноорог”-ийн контентууд санаанд ороод байгаа юм. Миний эс таашаах шалтгаан. Засгийн газар үргэлж тэнэг шийдвэр гаргадаг юм шиг. 100 шийдвэрийн 100 нь буруу юм шиг. Ганц “Ноорог” ч биш. Хоронзон гишүүн гээд байгаа охин одоо дэндлээ. Эмэгтэйчүүд улс төрд орох нь ер зөв юм уу гэж бодтол, цаашлаад УИХ-ын бүх гишүүнийг яадгаа алдсан найдваргүй амьтад мэт доромжлон гутааж чадаж байгаа нь харамсалтай.

Дээр нь нэмээд сошиалд хуурамч мэдээлэл маш их түгж байна. Үүнээс болж адаглаад вакцин хийлгэхээ больчих жишээтэй. Нэлээд нарийн зохицуулалттай байхгүй бол болохгүй болчхоод байна. Тийм учраас л “Ноорог”-ийн асуудалд цагдаа нар шударга ажиллаасай гэж хүсээд байна. Хэрэв хэрэг тохвол энэ эмзэг нийгэм үймнэ.

-Гэхдээ ардчилсан нийгмийн сэтгүүлч Засгийн газрыг шүүмжлэх л ёстой шүү дээ?

-Азаар бидэнд олон медиа байна. Өдөр бүр л ордон дотор УИХ-ын гишүүдээс ам асууж байна. Асуудлыг гаргаж тавьсаар, бичсээр байгаа. Тэрийг олж хардаг хардаггүйн асуудал бас байна шүү. Ганцхан хууль, шүүхийн байгууллага дээр очоод л гацаж байгаа юм. Сэтгүүлчид асуудлыг гаргаж тавьж байна. Харин хууль, шүүхийн байгууллага шударга ажиллахгүй байна. Захиргааны хэргийн шүүх төрийн байгууллагын шийдвэрийг хянаж үздэг, хэд хэдэн удаа Засгийн газар буруутайг тогтоож байсан. Дээр нь Үндсэн хуулийн цэц ажиллаж байгаа. Тэд парламентын баталсан хуулийг шүүнэ. Бидэнд хяналтын засаглал байхгүй биш байгаа. Харин хэсэг хүнээс хамааралтай байгаа нь үнэн. Хүн ер нь найдахаа больдоггүй амьтан юм байна. Найдсаар л байдаг. Халхын заяа их шүү л гэж би хэлмээр байдаг.

-Та гадаадын хэвлэлд бичих сонирхолтой хүмүүст зориулан нэг биш удаа сургалт зохион байгуулж харагдсан. Үүнээс авч үлдсэн дүгнэлт нь?

-Манайд бичих сонирхолтой хүн олон юм билээ. Хэлтэй, мундаг залуус олон байгааг хараад маш их урам зориг авсан. Харин бичих платформ л байхгүй байна. Энэ нь зүгээр нэг Medium байх хангалтгүй. ХМБ байх хэрэгтэй шиг. Уг нь манайд ийм ХМБ байгаа нь МОНЦАМЭ. Монгол Улсын тухай хамгийн бодитой, сонирхолтой, чухал мэдээллийг олон улсад түгээх үүрэг хүлээж, төрөөс санхүүжиж байгаа буюу зах зээлийн шуургад өртөх эрсдэл бага хэвлэл МОНЦАМЭ мөн үү мөн. МОНЦАМЭ соргог ажилладаг бол энэ сайхан залуус шижигнэтэл бичихээр байна даа. Nas Daily-г гуйхын зэрэгцээ МОНЦАМЭ-г өөд нь татчихвал том бодлого л доо. Би яах аргагүй үүнийг хэлэхгүй бол болохгүй байна. Учир нь миний ажилд хүртэл нөлөөлж байна. Өдөрт нэг компани холбогдоод “Англиар мэдээ гаргах гэсэн юм” гэж байна. Төрийн байгууллагууд ч үүнд орж байгаа шүү. Монголыг гадаадад ойлгуулах ажил хэдхэн хүнээр хязгаарлагдаж болохгүй. Нөгөө талд нэг том бодлого, төлөвлөгөөтэй байгууллага байгаад байдаг.

-Ихэнх нь сэтгүүлч биш хүмүүс байсан гэсэн үг үү?

-Тийм, гэхдээ сайн англи хэлтэй, бичих хүсэлтэй. Тэднийг Монгол Улс ашиглаасай л гэж хүсэж байна. Тэд наад зах нь “Монголд аялаарай” гэж бичнэ, Монголыг зөвөөр ойлгуулахад өндөр нөлөө үзүүлнэ.

-Дандаа л гадаадад материал нийлүүлэх биш, монголчууддаа зориулж юм бичье гэж боддоггүй юу?

-Тэгж боддог, сүүлийн үед подкэст хиймээр санагдаад байгаа. Нэгэнт жишээлснийх, дахиад л Элон Маскаа ярья. Өдгөө АНУ-ын олон төрийн албан хаагчийг халж байгаа. Өнгөцөөр данхгар төрийг цомхотголоо гэж ойлгоод байгаа юм. Гэтэл энэ нь Монголд хүртэл нөлөөлж байгааг харахгүй байна л даа. АНУ-ын ЗГ-ын тусламжаар хэрэгждэг хүний наймаатай тэмцэх төсөл зогслоо л гэнэ. Хүмүүс ажилгүй боллоо. Хүний наймааны хохирогчид гаарахад нөлөөлж байна. Энэ мэтээр асуудлыг өнгөцхөн хараад байгаа учраас подкэст хийх бодол асар их бий. Сэтгүүл зүйн сайн бүтээл хийхэд баг, цаг хугацаа ордог. Өөрийн гэсэн бас зардалтай. Тэгэхээр хэцүү л байна.