Worldcrunch: Монголын хуш модон ойг сүйтгэж чадах бяцхан самар

“Worldcrunch” сайтад нийтлэгдсэн “The Little Nut That Could Bring Down Mongolia’s Cedar Forests” гарчигтай нийтлэлийг орчуулан хүргэж байна.Монголын өргөн уудам ой нь өндөр хуш модноос бусад бүх зүйлийг нуусан зузаан цасан бүрхүүлтэй. Температур нь тэгээс доош бууж, хүйтэн жавартай байсан ч 300-500 жилийн настай эдгээр мөнх ногоон моднууд цасан хөнжлийн дунд нүд гялбам ногоон өнгөөрөө гайхашруулдаг. Хуш модны боргоцойн давирхайн үнэр сэнгэнэж, шинэхэн модны үнэр үнэртэнэ. Харин ойн гүн рүү алхах тусам энэ яруу найраг мэт орчин өөрчлөгдөнө. Хуш моднуудын холтос нь шалбарч, их биеэс нь бохь шиг шингэн гоожно. Олон жилийн турш сүр жавхлант хуш модыг хүнд зүйлээр хүчтэй цохиж, самар гэж нэрлэгддэг модны самрыг боловсорч гүйцээгүй байхад нь буюу наймдугаар сарын эхээр нарсны боргоцойг мөчрөөс нь унагахын тулд тус улсын самарчид 35 кг (77 фунт) жинтэй хоёр хөлтэй модон алхаар хуш модыг хүчтэй цохьдог.Засгийн газрын экспортын тэргүүлэх чиглэл уул уурхай хэдий ч сүүлд хуш модны экспорт руу шилжсэн. Самарчид аравдугаар сарын 20-ноос хоёрдугаар сарын 1 хүртэл нууцаар түүдэг. Гэвч энэ нь Монголын ховор хуш модыг устах аюулд оруулж байна. 2021 онд Монгол Улс 290 тэрбум төгрөгийн (85 сая ам. доллар) хуш модны самар экспортолж, 10 дахь том самар экспортлогч болсон. 2022 онд тус улс 280 тэрбум төгрөгийн самар (82 сая доллар) экспортолсон бөгөөд үүний 94 хувийг Хятад руу гаргасан байна.Экспорт нэмэгдэхМонгол Улсын эдийн засаг экспортын 90 орчим хувийг бүрдүүлдэг уул уурхайн салбараас хамааралтай хэвээр байна. Монгол Улс эдийн засгаа төрөлжүүлэхийн тулд 2000-аад оны эхэн үеэс хагас боловсруулсан самар экспортолж эхэлсэн. Цайвар шаргал өнгөтэй, кофены буурцагны талтай тэнцэхүйц хэмжээтэй хуш модны самар бүйлстэй төстэй. Самарны чөмгийг гаднах бүрхүүлийг хагалаад шууд идэж болно. Амин хүчил, омега-3, цайр, магни, В витаминаар баялаг хуш модны самар нь уургийн дутагдлыг тэнцвэржүүлэх, дархлааг сайжруулах, зүрх судасны үйл ажиллагааг сайжруулах, жин хасах зэрэг эрүүл мэндэд тустай.Монгол Улсын Засгийн газар ой мод бүхий талбайг нийт нутаг дэвсгэрийнхээ есөн хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Нийтдээ хуш модны самар Монгол Улсын төсөвт жил бүр дунджаар 11.9 тэрбум төгрөг (3.5 сая доллар) төвлөрүүлдэг гэж Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Ойн газрын дарга Б.Оюунсанаа хэллээ. Монголд самарчид боловсруулсан самарыг зуучлагчдад нэг килограммыг нь 8000-10000 төгрөгөөр (1,06-1,33 доллар) зардаг. Дараа нь зуучлагчид самарыг боловсруулах үйлдвэрүүд болон Хятадын жижиглэнгийн худалдаачдад килограммыг нь 12 мянган төгрөгөөр (1 фунт тутамд 1.60 доллар) зардаг. Эцсийн дүндээ экспортолсон самрын бүтээгдэхүүнийг Хятадад цэвэрлэж, боловсруулж, АНУ болон Европын бусад зах зээлд 16-30 дахин өндөр үнээр борлуулдаг.Экспорт нэмэгдэхийн хэрээр хуш модыг сүйтгэж байна. Монгол орны нутаг дэвсгэрийн найм хүрэхгүй хувийг ой, 5,2 хувийг хуш мод эзэлдэг. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд хуш модны талбай 12.3 хувиар буурсан байна. Монгол Улсын Засгийн газар ой модтой талбайг нийт нутаг дэвсгэрийнхээ есөн хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Үүний тулд 2030 он гэхэд нэг тэрбум мод, үүний дотор 44.4 сая хуш мод тарих зорилт дэвшүүлсэн. Гэсэн хэдий ч хуш мод ургах хүртэл 50 орчим жил шаардлагатай. Модны нөхөн сэргэх хугацаа удаан байдаг тул 25-45 насандаа самар гаргаж эхэлдэг. Архангай аймгийн иргэн Анхаа наймдугаар сарын дундаас аравдугаар сарыг дуустал самар түүдэг. Тэр модыг хүчтэй цохиж,боргойцнуудыг унагаадаг. Энэ арга нь модыг гэмтээдэг гэдгийг Анхаа хүлээн зөвшөөрдөг. Гэхдээ байнгын ажил байхгүй тул тэрбээр “Байгалиас бидэнд үнэгүй өгдөг зүйлийг нутгийн оршин суугчид хүртэх ёстой” гэв. Харин наймдугаар сарын орчимд нарсны боргоцой нь давирхайгаар баялаг тул ишэндээ нягт наалдсан байдаг тул самарчид хүчээр боргоцойг унагаадаг. Хуш модыг алхаар тогших нь мөчир, гаднах холтосыг гэмтээхээс илүү их хохирол учруулдаг. Мөн модыг тэжээж, услахад тусалдаг дотоод давхаргыг гэмтээдэг. Хамгаалалтын давхаргагүй бол модыг шавьж идэх аюултай. Монгол Улсад Ойн тухай хуулиар ойн нөөц, тэр дундаа хуш модны самрыг хянах, зохицуулах зохицуулалт байдаг.Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас самар түүж, боловсруулах, экспортлох аж ахуйн нэгжүүдэд квот тогтоож, тусгай зөвшөөрөл олгодог. Гэсэн хэдий ч олон хүн хууль бусаар самар түүдэг тул хуш модны самар худалдан авах, хадгалах, боловсруулах, борлуулах далд бизнесийн сүлжээ бий болжээ. Хөвсгөл аймгийн малчин В.Ганбаатар хуш модыг сүйтгэж байгааг самар хэрхэн зөв түүж авах талаар огт ойлголтгүй хотын иргэдийг буруутгаж байна. Хуш мод нь экологи, эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой. Тэд гол мөрний урсацыг зохицуулж, хөрсний эвдрэлээс сэргийлдэг. Тэд тоншуул, хэрэм зэрэг мэрэгч, баавгай, гахай зэрэг бусад зэрлэг амьтдыг гэр, хоол хүнсээр хангадаг. Ойн тухай хуульд нарсны боргоцойны 50-60 хувийг ойн амьтдад үлдээж, байгалийн өсөлтийг хангах ёстой гэж заасан байдаг. Харин газар дээр нь бодит байдал өөр байна.