Б.Уянга: Үндсэн хуульд “Газрын хэвлийн баялаг төр, нийтийн өмч” гээд заачихсан байхад яагаад хоёр хувийн татвар авч болохгүй гэж

 

Монгол Улсад олборлолт явуулж буй бүх уул уурхайн төслүүд Үндэсний Баялгийн сангийн “Хуримтлалын сан”-гаар дамжуулан иргэдэд өгөөж хүртээдэг болох хуулийг боловсруулж, энэ хаврын чуулганаар өргөн барихаар зорьж буй талаар нь УИХ-ын гишүүн Б.Уянгатай ярилцлаа.

-Олборлолт явуулж буй уул уурхайн төслүүдийн борлуулалтын орлогоос жигд, тогтсон хувийг “Хуримтлалын сан”-д төвлөрүүлэх концепц баримтална-

-Та өнгөрөгч долоо хоногт уул уурхайн төслүүдээс тодорхой хувийг “Хуримтлалын сан”-д төвлөрүүлдэг болох хуулийн төсөл санаачилж байгаагаа зарласан. Бие даасан хуулийн төсөл байх юм уу, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах байдлаар өргөн барих уу?

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиа батлаад хэрэгжээд эхэлсэн. Үүнийгээ улам сайжруулъя, “Хуримтлалын сан”-даа илүү их төсөв, мөнгө төвлөрүүлье гэсэн зорилго бий. Хуулийн төслийн хувьд одоогоор хоёр хувилбар байна. Эхнийх нь, Стратегийн ач холбогдолтой ашигт малтмалын төслүүдийг дэмжих тухай хууль гэсэн бие даасан богино хууль хэлбэрээр. Нөгөөх нь, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл хэлбэрээр.

Өнөөдрийн байдлаар манай ажлын алба суурь тоонуудаа гаргачихсан. Салбарынхантайгаа хэлэлцэхэд бэлдэж байна. Мөн геологи, уул уурхайн салбарын бүх төрийн бус байгууллагууд руу бичиг явуулаад санал авах ажлыг эхэлсэн. Саналуудаа авсны үндсэн дээр эцэслэн найруулаад энэ хаврын чуулганаар амжуулаад өргөн барих төлөвлөгөөтэй байна.

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд төрийн мөнгөөр хайгуул хийсэн стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудын 34-50 хүртэлх хувийг төр эзэмших заалт бий. Таны өргөн барих хуулийн төсөл энэ хуулийн үзэл баримтлалтай давхцахгүй юу. Төр нэмээд хоёр хувийн татвар авна гэсэн үг юм уу?

-Давхцахгүй. Хэрэв тусдаа хуулийн төсөл өргөн баривал “Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль”-тай харилцан хамааралтай байх зохицуулалтыг хийнэ. 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад Стратегийн орд гэдэг тодорхойлолт орсон байдаг. “Эдийн засгийн ач холбогдолтой, үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц, ДНБ-ний 5%-иас дээш үр нөлөө бүхий уул уурхайн төслүүдийг стратегийн ордын жагсаалтад авна” гэж тодорхойлсон байдаг. Стратегийн ордуудын жагсаалтыг Засгийн газар гаргаж, УИХ-д өргөн барьж батлах зохицуулалттай. Стратегийн ордод төрийн мөнгөөр хайгуул хийсэн бол 0-50 хүртэлх хувийг, хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр бол 0-34 хувийг төр эзэмшинэ гэсэн заалт бий. Ашигт малтмалын тухайн хуулийн 5-р зүйлийг хэд хэдэн удаа өөрчилж, илүү чангаруулсаар ирсэн.

-“Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль”-иараа бид “Хуримтлалын сан”-даа орлогоо төвлөрүүлээд эхэлчихсэн шүү дээ?

Үндэсний Баялгийн сангийн тухай хууль дахь “Хуримтлалын сан”-д орлого төвлөрүүлэх тухай хэсгийг нарийн анзаарч уншвал “Төрийн өмчийн, эсвэл төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуй нэгжүүдийн төрд ногдох ашгаас” гэдэг агуулга бий. Энэ нь уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуй нэгжүүдэд “Миний хөрөнгө оруулалт хийсэн ордыг Засгийн газар стратегийн орд болгож бүртгээд, УИХ-д өргөн барьчих вий” гэсэн болгоомжлол үүсгээд байна. Мөн дараа дараагийн “Эрдэнэт”, “Оюу толгой” нээгдэхгүй байх эрсдэлтэй. Төрийнх ч бай, хувийнх ч бай “Газрын хэвлийн баялаг, төрийн нийтийн өмч” гээд бид Үндсэн хуульдаа тусгасан. Тиймээс хувийнх, төрийнх гэж ялгалгүй жишээ нь борлуулалтын орлогын хоёр хувийг нь /хувийг эцэслэн тогтооно/ “Хуримтлалын сан”-даа төвлөрүүлэх чиглэл рүү явбал яасан юм бэ гэдэг л товч бөгөөд тодорхой агуулга.

-“Стратегийн орд гэдэг жагсаалтаа ярьсаар суух юм уу, дараа дараагийн “Оюутолгой”-г хайж олох хөшүүрэг өгөх юм уу” гэдэг л сонголт-

-Өөрөөр хэлбэл, төр стратегийн орд гээд тодорхойлчихсон ордуудаас бусдад нь энэхүү хоёр хувийн татвар хамаатай гэж ойлгож болох нь ээ. Одоо хэлэлцээр хийгдчихсэн ордуудад шинэ нөхцөл байдал үүсэхгүй гэсэн үг үү?

-2007 онд “Стратегийн орд” гээд бүртгэсэн ордуудтай холбоотой асуудлыг Засгийн газраас томилогдсон Бүрэн эрхт төлөөлөгч хариулах нь зөв байх. 2007 оноос хойш юу болов гэдгийг судалж, шинжлээд гаргаад ирнэ биз. Харин бид “цаашдаа, ирээдүйд” уул уурхайн салбар Монгол Улсад ямар байдлаар хөгжих вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэй байна. “Стратегийн ашигт малтмал” гэдэг нэр томьёо ашиглах нь зөв юм. Нээж илрүүлэхэд төр дэмждэг байх ёстой. Тэр нь эргээд “Хуримтлалын сан”-д өгөөжөө өгчихдөг байх ёстой. Энэ зохицуулалтыг хэнд ч ойлгомжтой байдлаар гаргаж тавихыг зорьж байгаа юм. “Хуримтлалын сан”-гаар дамжиж уул уурхайн салбар нийт ард иргэдээс нэлээн дэмжлэг авах байх. Миний санал болгож буй арга зам бол “Стратегийн орд гэдэг жагсаалт ярьсаар суух юм уу, дараа дараагийн “Оюутолгой”-г хайж олох хөшүүрэг өгөх юм уу” гэдэг л сонголт. Уул уурхайн салбар эрүүлжих байх гэж бодож байна.

-Ойлголоо. Хэдийнээ нээгдээд үйл ажиллагаа нь жигдэрчихсэн биш шинээр нээгдэх ордуудаас төр хувь аваад “Хуримтлалын сан”-даа төвлөрүүлье л гэсэн санаа юм байна. Тэгвэл стратегийн ордод бүртгэлгүй “гацаачихсан” 39 орд бидэнд бий. Тэр ордуудад таны хоёр хувь хамрах уу?

-Өргөн барих хуулийн концепци батлагдвал үйл ажиллагаагаа явуулж буй төр, хувийн гэлтгүй бүх олборлолт явуулж буй уул уурхайн төслүүд хамрагдана гэсэн үг. Тэр 39-д үйл ажиллагаа нь хэдийнэ эхлээд, жигдэрчихсэн ордууд ч бий.

-Эдийн засгийн тооцоо судалгаа нь чухам юу юм бэ. Таны санаачилсан хуулийн дагуу “Хуримтлалын сан”-гаараа монголчууд хэдий хэмжээний өгөөж хүртдэг болох юм бэ?

-Өнгөрсөн жилүүдэд уул уурхайн салбараас АМНАТ хэлбэрээр төсөвт хэчнээн төгрөг төвлөрсөн бэ гэдэг тооцоо хийсэн. Стратегийн ордуудаас 2024 оны байдлаар АМНАТ хэлбэрээр 495,6 тэрбум төгрөг “Хуримтлалын сан”-д хуримтлагдсан байна. Бүх уул уурхайн төслүүдээс даруй хоёр хувиар нь бодоход л 1.1 их наяд төгрөг төвлөрөхөөр байсан юм билээ. Иймээс зөвхөн стратегийн орд гэж хязгаарлахгүйгээр Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх уул уурхайн төслүүдээс “Хуримтлалын сан”-д төвлөрүүлдэг болох тухай ойлголт юм. Энэ санд хуримтлагдсан төсөв иргэн бүрийн нэр дээр хуваарилагдаж бичигдээд явна. Хэрхэн, яаж ашиглах вэ гэдэг нь журмаар зохицуулагдах асуудал. Бүгдэд эрх тэгш ойлгомжтой байвал яасан бэ л гэх гээд байна.

-Бид Үндсэн хуульдаа “Газрын хэвлийн баялаг төр, нийтийн өмч” гээд нэгэнт заачихсан тул яагаад хоёр хувийн татвар авч болохгүй гэж-

-Хувийн хэвшлүүд “Татвартай болох нь” гэж харах байх л даа. Хувийн хэвшлүүдэд ямар ээлтэй заалтууд тусгах юм бэ?

-“Төлбөр нэмэгдчихлээ” гэж харах байх. Эрсдэл нь энэ. Зарим ашигт малтмалын АМНАТ Монголд нэлээн өндөр. Уул уурхай бол хөрөнгө оруулалт маш их шаардлагатай салбар. Эрсдэл, ойлгомжгүй хууль тогтоомж, татвар өндөр байх тусам хөрөнгө оруулалт татах хэцүү. Тэгэхээр “шинээр уул уурхайн төсөл хэрэгжүүллээ гэхэд тодорхой хувиа Үндэсний Баялгийн сангийн Хуримтлалын санд өгнө” гэдэг маш ойлгомжтой хуультай байх ёстой. Энэ хууль тэр тоглоомын дүрмийг нь ойлгомжтой болгож өгнө л гэсэн үг. Ойлгомжтой байх тусам гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Хамгийн гол нь дараа дараагийн “Оюутолгой”, “Эрдэнэт” нээгдэнэ.

Орон нутгийнхны эсэргүүцэлтэй тулдаг хайгуулын төсөл зөндөө бий. Эрдэм шинжилгээний ажлаар явж буй геологичдыг хүртэл эсэргүүцэх тохиолдол байдаг. Тэгэхээр маш товчхондоо “Монгол Улс ийм хуультай. Хууль нь “Хуримтлалын сан”-гаараа иргэн бүрд хүрдэг. Иргэн бүрд хүрснээр энэ салбарыг ойлгодог, дэмждэг болно” л гэсэн хэлхээтэй ойлголт юм.

-Та одоогоор хоёр хувь гэж яриад байгаа ч эцэслэн тогтоогүй гэж ойлгож байна. Гурван хувиас дээшлүүлэх боломжтой юу?

-Судалгаагаа хийж л байна. “Орано майнинг”-ийн гэрээг бүгдээрээ сайн ажиглалаа. Монгол Улсад ирэх өгөөжийг анзаарцгаалаа. Тэгэхэд, маркетингийн төлбөр 2%, “ноу хау”-ийн татвар, борлуулалтын орлогын тэд гээд л оруулж ирж байна. Гэтэл Монгол Улс Үндсэн хуульдаа “Газрын хэвлийн баялаг төр, нийтийн өмч” гээд нэгэнт заачихсан тул түүнийхээ татварыг яагаад хоёр хувь хүртэл байлгаж болохгүй гэж. Одоогоор хоёр хувийг жишээ хэлбэрээр ярьж байна. Хууль өргөн баригдах үед энэ тоо эцэслэгдэнэ.

Ямартай ч стратегийн орд гэдэг жагсаалтыг л үүсгэхгүй байвал салбар эрүүлжих байх. Яагаад гэвэл энэ жагсаалтад ордоо оруулахгүйг хичээнэ. Энэ нь дараагийн “Оюултолгой”, “Эрдэнэт” болох учиртай ордууд жижиг жижгээр хуваагдчих эрсдэлтэй.

-УИХ-ын гишүүд хэр дэмжиж байна вэ?

-Хамтарч ажиллах УИХ-ын гишүүд саналаа өгөөрэй, байгууллагууд холбогдоорой гэдгийг дуулгасан. Зарим нь “Наадах чинь ер нь бодож үзэх л асуудал байна” гэж байна лээ. Байнгын хороодоор нь дамжаад өөрийнхөө саналыг танилцуулна. Бизнес болоод гаднын хөрөнгө оруулалтын шаардлагыг ойлгодог УИХ-ын гишүүд дэмжих байх. Энэ хаврын чуулганаар амжиж өргөн барих зорилготой.

-Стратегийн ордын жагсаалтыг гаргасан 2007 оноос хойших 18 жилийн ажил БЭТ-өөс хамаарна-

-Уул уурхайн дэд сайд байсан хүний хувьд стратегийн ордод бүртгэлгүй гацаачихсан ордуудад ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай гэж боддог вэ?

-Аливаа ордыг нээж илрүүлэхийн тулд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авдаг. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг төрийн захиргааны байгууллагаас ялгасан талбайд нь тендер гэх сонгон шалгаруулалтаар олгодог. Хайгуулаа хийгээд, нөөцийг нь тогтоодог. Ойролцоох тусгай зөвшөөрөл нэгдэн нийлж, том орд болох төсөөлөл гарч ирдэг. Гэхдээ тухайн аж ахуй нэгж өөрийнхөө тусгай зөвшөөрлийн хүрээнд л үйл ажиллагаа явуулж байгаа тул буруутгах аргагүй.

Цаашдаа аж ахуй нэгжүүд дараагийн том ордыг монголд нээхийн төлөө ажиллаасай. Болгоомжлол, эрсдэл үүрэхгүйгээр хөрөнгө оруулалтаа татдаг болоосой. Ашигт малтмалын ордыг нээж илрүүлээд, эдийн засгийн үр ашигтай байх түвшинд судалгаа хийнэ гэдэг мэдлэг шингэсэн ажил.

Стратегийн ордын жагсаалтыг гаргасан 2007 оноос хойших 18 жилийн ажил БЭТ-өөс хамаарна. Гэхдээ уул уурхайн салбараа цааш хэрхэн, яаж авч явах вэ гэдэг нь дутахааргүй чухал. Хууль эрх зүйн орчин хэнд ч ойлгомжтой, эрх тэгш байх шаардлагатай. Төрийн өмчид авагдсан уул уурхайн ордууд л “Хуримтлалын сан”-д мөнгө цуглуулах ёстой юм уу. Эсвэл нийт Монгол Улсын баялгийг судалж, олборлон ашиглах тохиолдолд түүнээсээ бүгд эрх тэгш өгөөж хүртэх юм уу. Аль нь илүү санагдаж байна.

-Газрын ховор элемент дээр Монгол Улс одоо л дөнгөж амбицаа илэрхийлж эхэллээ. Гэтэл нээгдсэн тав зургаахан орд эзэнтэй болчихсон байна. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Бид хоёрыг ингээд яриад сууж байхад ч тэнд шинжлэх ухааны нээлтүүд хийгдсээр байдаг. Газрын хэвлийг хөндөхгүйгээр шаардлагатай дулааныг ялгаруулдаг, цахилгаан дамжуулдаг материалууд үүсэж эхлэх цаг хугацаа ойртсоор л байгаа гэж боддог. Өөрт байгаа баялгаа орд мөн үү гэдгийг судалж, илрүүлж, эдийн засгаа тэлэх нь зүйтэй. Аливаа ашигт малтмал бол олборлож, худалдаалахад ашигтай байсан цагт нь “ашигт малтмал” болдог. ДЦС-ууд өөр материалаас эрчим хүчний эх үүсвэрээ гаргадаг болчихвол нүүрс үнэгүйдэж эхэлнэ. Тэрэнд бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй. Уул уурхайн салбар солонгорох ёстой. Дараагийн сонголт газрын ховор элемент яах аргагүй мөн. Ордуудыг нээж илрүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Стратегийн холбогдолтой ашигт малтмал гэж үзэж байвал дэмжицгээе.

-Цаг гарган ярилцсанд баярлалаа.

Эх сурвалж: Eguur.mn

About Author