НЬЮ ЙОРК ТАЙМС: Төвөдийн Буддизмын төлөөх тэмцлийн төвд буй 8 настай хүү

Тэрбээр Хятадын эрх баригч Коммунист намын шахалтын эсрэг Монголд итгэх итгэлийг хамгаалах хэрэгтэй болж магадгүй юм.

Тэр хүү чинээлэг амьдарч, дэлхийд эрэл хайгуул хийх тавилантай юм шиг санагдав. Монголын томоохон уул уурхайн конгломератын гэр бүлд төрсөн тэр хэзээ нэгэн цагт улсынхаа нийслэл дэх шил, толь болсон оффисоосоо компаниа удирдахаар сонгогдсон байсан байх.

Гэвч өдгөө уг 8 настай хүү Далай лам болон Хятадын Коммунист намын хоорондох тэмцлийн гол төвд байна.

Бүх зүйл өөрчлөгдөх үед тэр дөнгөж хөлд орж байв. Нийслэл Улаанбаатар хот дахь, алтадмал өндөр Жанрайсагаараа алдартай томоохон хийдэд очиж, аав нь түүнийг ихэр нь болон өөр долоон хүүгийн хамт нууц шалгалт өгүүлсэн байна.

Хүүхдүүдэд шашны эд зүйлсээр дүүрэн ширээ үзүүлжээ. Тэдний зарим нь эцэг эхээсээ холдоогүй бол зарим нь анхаарлыг нь сарниулах зорилгоор тавьсан өнгөлөг чихэр лүү зүтгэжээ. Харин энэ хүү өөр байв. Тэрбээр маанийн эрхийг сонгон хүзүүндээ зүүж, залбирахад хэрэглэдэг хонхыг дуугаргажээ. Мөн тэнд байсан нэгэн ламын дэргэд очиж, түүн рүү мөлхөн авирчээ.

Хүүг хоёр том ламын хамт ажиглаж байсан шашны эрдэмтэн Мишиг-Ишийн Батаа “Энэ үйлдлүүд нь маш онцгой шинж тэмдэг байсан. Бид зүгээр л бие бие рүүгээ хараад, юу ч дуугараагүй” хэмээсэн байна.

Тэд Төвөдийн Буддын шашны хамгийн чухал гурван хүний нэг, хүн амын тал хувь нь Буддын шашинтай Монголын оюун санааны удирдагч Богдын арав дахь дүрийг олжээ.

Жавзандамба хутагт гэгддэг Богдын дүр хэн болохыг лам нар долоон жилийн турш нууцалсан юм.

Тэгж байгаад гуравдугаар сард Далай лам Энэтхэгт болсон ёслолын үеэр улаан хүрэн дээлтэй, цагаан маскны дээгүүр цухуйсан алаг нүдтэй хүүг сүсэгтэн олны өмнө танилцуулж, аравдугаар Богд тодорлоо гэсэн мэдээ Монголд тарав.

Богд нь Төвөдийн Буддизмыг хүлээн авч, Хятад болон бусад эзлэгдсэн газар нутагт түгээн дэлгэрүүлэхэд тусалсан бөгөөд Хубилай хааны үр сад, 400 орчим жилийн тэртээгээс Монголын гэх онцлог шинжийн бэлгэ тэмдэг болж ирсэн юм. XX зууны эхэн үед Төвөд гаралтай Богд нь Монголын шашин-төрийг хослон баригч байсан. Өнөөдөр банк, ноолууран барааны дэлгүүр, авто дилерүүд энэ нэрээр байгууллагаа нэрлэх нь бий. Монголчууд хүн найтаахад “Богд өршөөг” гэж хэлдэг.

Харин хэн Богд болох вэ гэдэг нь Монгол, Хятад, Төвөдөд хамаатай эмзэг асуулт юм. Хятадын Коммунист нам Төвөд дэх хяналтаа чангатгах ажлын нэг хэсэг нь Хятадын хилээс гадуур ч Төвөдийн Буддизмд эрх мэдлээ тогтоохыг эрмэлзэж ирсэн нь юм.

1959 онд залуудаа Төвөдөөс дүрвэж, түүнээс хойш Энэтхэгт цөллөгт амьдарч байгаа 88 настай Далай ламыг БНХАУ-ын зүгээс Төвөдийг Хятадаас чөлөөлөх дайсан гэж үздэг. Хэдийгээр албан ёсоор шашингүй үзэлтэй гэдэг боловч түүний хойд дүр болон бусад дээд лам нарын хойд дүрийг зөвхөн энэ нам нэрлэж болно гэж мэдэгджээ.

2012 онд сүүлчийн Богд таалал төгссөний дараа БНХАУ дараагийн Богдыг сонгох эсвэл сонгоход нөлөөлөх вий гэсэн болгоомжлол байсан. 1995 онд БНХАУ Далай ламын Панчен лам хэмээн нэрлэсэн хүүг хулгайлсан нь Төвдийн Буддизмын хоёр дахь хамгийн алдартай хүн юм.

Тиймээс энэ жил Далай лам хүүтэй хамт олны өмнө гарч ирсэн нь залгамж халаатай холбоотойгоор Хятадын эсрэг үзүүлж буй эсэргүү мэдэгдэл байв. Мөн энэ нь Монголыг эвгүй байдалд оруулж, илүү том, илүү баян хөрш Хятадтай харилцах нарийн харилцааг хурцатгав.

Дараа нь хүүхдүүдийг хувилгааны хойд дүрээр мялаадаг нь уламжлал орчин үеийн Монголд утга учиртай, одоо ч гэсэн байр сууриа хадгалсаар байна уу гэдэг асуулт гарч ирнэ. Зарим нь мөн хүүгийнх шиг элит гэр бүлүүд хэтэрхий олон давуу эрх эдэлдэг гэж гомдоллож байна.

Энэ хооронд Америкт боловсрол эзэмшсэн эцэг эх нь өөрсдөө сонгоогүй ч шашны дуудлагыг дагахын тулд итгэл найдвар, мөрөөдлөө орхих гэж байна.

ТикТок болон видео тоглоомд дуртай гуравдугаар ангийн сурагч хүү одоо олон арван жилийн шашин-төрийг хослон барих сургалтад хамрагдаж, насан туршдаа гэр бүлгүй байж, Монголын Буддизмыг Хятадын дарамтаас хамгаалах хүнд хариуцлага хүлээх болно. Мөн зарим талаараа ихэр нь ч гэсэн тэгнэ.

Хүүг хэн болохыг нууж, хэт их сүслэгчдээс түүнийг хамгаалахын тулд Ачилдай, Агудай ихрүүд нэгэнгүйгээр олны өмнө харагдах нь ховор. Чухамдаа Далай лам ч, эцэг эх нь ч энэ ёслол дээр хэнийг нь танилцуулсныг олон нийтэд хэлээгүй байна.

Хүүгийн ээж, 41 настай Н.Мөнхнасан “Бид хүүгээ дарамт шахалт, хүнд сургаалын хяналтад биш, хэвийн орчинд өсөөсэй гэж хүсэж байна. Хэрэв тэр видео тоглоом тоглохыг хүсч байвал тэр тоглох л ёстой” гэв.

Итгэл сэргэх найдвар

Улаанбаатар хотын Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүлэгчид болон шашны эрдэмтэн Батаа нар дараагийн Богдыг эрэлхийлэх ажилд мордохдоо ихэд сандарчээ. Хувилгааныг тодруулах үйл явц цаг хугацааны хувьд бараг төөрөлдсөн байв. Тэд Үндэсний архивын хуучин шашны бичвэрүүдийн тоосыг арчиж, Энэтхэгийн Дарамсала дахь Далай ламын ажлын албаны мэргэжилтнүүдтэй зөвлөлдөх шаардлагатай болсон юм.

Тус багийнхан сүүлчийн Богдыг таалал төгссөний дараах жилүүдэд буюу 2014, 2015 онд Улаанбаатар хотод төрсөн хөвгүүдийн жагсаалтаас 80 мянган хүний нэрийг гаргажээ. Тэд нууц сорилтыг авахын тулд нэрсийг 11 хүртэл танахын тулд шидийн үзэгдэл, зурхайг задлан шинжилдэг эртний заншлыг дагаж мөрдсөн боловч ердөө есөн хүүгийн гэр бүл хариу өгсөн байна.

Тэр өдрийн үдээс хойш хүүгийн сонгож авсан эрх, хонх зэрэг зүйлс есдүгээр Богдынх байжээ. Түүний мөлхөж авирсан лам есдүгээр Богдын туслах байв.

Эрэл хайгуулын үеэрх сорилт нь Монгол дахь Төвөдийн Буддизм суларч байгаа нь олон талаараа харагдаж байлаа.

Богд цол монгол хүнийх болоод 300 шахам жил болсон. XVII зууны сүүлчээр Монголчууд Хятадын Чин гүрэнд дагаар орсны дараа Богдын хойд дүрийг бүгдийг Төвөдөд олно гэж эзэн хаан зарлиг гаргаж, монголчуудын бослого гарахаас сэргийлж байжээ.

1911 онд Чин гүрнээс тусгаар тогтносноо зарлаж, 1924 онд нас барсан Төвөд гаралтай VIII Богдоор тус залгамж дууслаа гэж монголчууд эртнээс бодож байсан. Сталины үе эхлээд удалгүй Монголд коммунист эрх баригчид Богдын залгамж төгссөн гэж зарлаж байв. 70 жилийн социалист дэглэмийн үед түшмэдүүд шашин шүтлэгийг дарж, лам нарыг хөнөөж, сүм хийдүүдийг нурааж байлаа.

1936 онд Төвөдөд 4 настай хүүг нууцаар IX Богд хэмээн өргөмжилсөн талаар Далай лам 1990 онд Монголын Ардчилсан хувьсгалын дараа илчлэхэд Монголын олон хүн гайхаж байсан. Тэрбээр Далай ламтай найзууд байсан бөгөөд хоёулаа 1959 онд Хятадаас зугтаж, Энэтхэгт нам жим амьдарч байжээ.

Сар жил өнгөрөхийн хэрээр Далай лам түлхэц болж, Монголд Буддизм сэргэн мандав. Хуучин сүм хийдүүдйг сэргээж, дадлагажиж байсан хүмүүс сүүдрээс гарч ирэв. Тэгээд XI Богд 2011 онд тэнд нутагшсан.

Тэрээр нэг жилийн дараа буюу 79 насандаа таалал төгсөхдөө хойд дүрээ төвөд биш, харин монгол хүн байх ёстой гэж гэрээслэлдээ дурджээ. Энэ хүсэлт нь түүнийг удирдах ёстой байсан хүмүүстэй нь ойртуулж байсан юм.

Элитизмийн сүүдэр

Хүүг Монголын оюун санааны удирдагч хэмээн тодруулахаас өмнө тэрбээр Монголын бизнес эрхлэгч гэр бүлд төрсөн.

Түүний эмээ Цэдэнгийн Гарамжав нь тус улсын хамгийн амжилттай хувийн хэвшлийн компаниудын нэг Монполимет компанийг үүсгэн байгуулж, алт олборлож, улмаар цементийн үйлдвэрлэлээр өргөжүүлж байна. Ээж нь тус компанийн гүйцэтгэх захирал бөгөөд нэгэн үе бизнес рүү чиглэсэн “Shark Tank” шоуны Монгол дахь хувилбарын шаркаар оролцож байжээ.

Гэвч энэ гэр бүлийн амжилт, хатагтай Гарамжавын УИХ-ын гишүүн, өмнөх Богдын дэмжигч, ивээн тэтгэгчээр ажиллаж байсан нь Богдыг олох үйл явцад эрх ямба, элит үзэлтэй холбоотой асуултыг төрүүлсэн. Нэрт яруу найрагч Цоодолын Хулан тэргүүтэй зарим хүмүүс хүүг сонгосон нь элитүүд эрх мэдэл, нэр хүндэд монополь байсны жишээ гэж шүүмжилсэн. (Ц.Хулан нь нэгдүгээр сард тагнуул хийсэн хэргээр баривчлагдаж, долдугаар сард есөн жилийн хорих ял авсан.)

Хүүг Далай лам танилцуулсны дараахан сэтгүүлч Өнөрцэцэг фэйсбүүк хуудаснаа “Яагаад баян айлын хүүхдийг сонгосон юм бэ” хэмээн бичжээ.

Хүүгийн эцэг эх Өнөрцэцэгийн нийтэлсэн зүйлс нь цахим сүлжээнд тэдний гэр бүлийн эсрэг заналхийлэл дэгдэхэд хүргэсэн гэв. Мөн тэд хүүгийнхээ байр суурийг худалдаж авсан гэдэг зүйлийг няцааж буй.

Баян хоосны ангал үргэлжилсээр байгаа Монголд баялаг бол эмзэг сэдэв. Улаанбаатар хотын оршин суугчдын дөрөвний нэг нь ядуу бөгөөд ихэвчлэн хотын захын гэр хороололд, улсынхаа уул уурхайн хөгжил цэцэглэлтийн хөшөө дурсгал болсон тансаг худалдааны төв, зочид буудлуудаас хол амьдардаг – ийм туйлдсан зүйл хаа ч байхгүй.

Түүхээс үзэхэд Төвөд лам нар ихэвчлэн язгууртнаас гаралтай байдаг. Зарим ажиглагчид чинээлэг гэр бүлээс гаралтай залуу лам нар илүү сайн боловсрол эзэмших боломжтой байдгаараа ашигтай гэх бөгөөд тэдний чинээлэг байдал нь зөв шударга байсан өмнөх амьдралынх нь ач гавьяа гэж үздэг.

Гэвч лам нарын сонгон шалгаруулалт нь улс төр, заримдаа авлигатай холбоотой гэх гомдол байнга ирдэг.

XVIII зууны сүүлчээр Хятадын эзэн хаан Цяньлун лам нарыг сонгохдоо алтан савнаас сугалаа сугалах замаар хийх гэж оролдсон. Хятадын Коммунист Нам Буддын лам нарын сонгон шалгаруулалтад хяналт тавьж, Далай ламын нөлөөллийг хязгаарлах зорилгоор “Алтан ураг”-ийн системийг сэргээсэн боловч цөөн улс үүнийг хууль ёсны гэж үздэг.

Хүчний төв дэх “Газар хөдлөлтийн шилжилт”

Монгол хувилгаан ламыг нэрлэснээр Монгол Улс Хятад, Далай лам хоёрын улс төрийн шатрын тэмцээнд улам гүнзгий орох болно.

Монгол Улс Хятад руу экспорт хийн, дэд бүтцэд нь хөрөнгө оруулахад түшиглэдэг. Хятадын ул мөр Улаанбаатарт хаа сайгүй: Замын хөдөлгөөний ачааллыг багасгах зориулалттай дөрвөн эгнээтэй гүүр, “Хятадын тусламж хамтын ирээдүйн төлөө” гэсэн логог товойлгон товойлгон чимэглэсэн спортын талбай гэх мэт.

Монголын хувьд Хятадын нүдэн дээр буруу алхам хийвэл их зарлага гарна.

2016 онд Монголд айлчлах үеэрээ Далай лам хэвлэлийн бага хурал дээр тус улсаас Богдыг тодруулсан гэж анх хэлсэн нь тэсрэх бөмбөг шиг л мэдэгдэл байв. Хятад улсаас хилийн боомтыг хааж, тариф тогтоож, хоёр талын хэлэлцээрийг цуцлах зэргээр хариу арга хэмжээ маш хурдан үзүүлсэн.

Түүнээс хойш Далай лам Монголд айлчлаагүй.

“Түүнд одоо Монголд санасандаа хүрэхээ харуулж, ажлынхаа цар хүрээг тэлэх хэрэгсэл байгаа. Энэ дүрд Монгол хүн сонгогдсон нь Төвөдийн Буддизмын хүчний төвийг Дарамсалагаас Улаанбаатар руу хөдөлгөж буй “газар хөдлөлт” гэж Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд ажиллаж байсан шинжээч Баярлхагвын Мөнхнаран хэлсэн юм.

АНУ-ын Засгийн газарт бас учирч болзошгүй үр дагаврууд бас бий. X богд Вашингтон хотод төрж, Америкийн иргэн болсон. Энэ нь АНУ-ын иргэншил түүнийг Хятадаас хамгаалах боломжтой учраас тэрбээр сонгогдсон гэсэн таамаглалыг улам нэмэгдүүлсэн.

Хятад улс X богдын сонгон шалгаруулалтын талаар олон нийтэд мэдээлэл хийгээгүй ч Богд Далай ламтай хэт ойр өсөх юм бол Монгол Улсад үр дагавар гарахыг Хятадаас анхааруулсан буй эмзэг асуудал учраас Монгол болон гадаадын албаны хүмүүс нэрээ нууцлан ярьж байгаа.

Далай ламын Монгол дахь төлөөлөгч Тело Тулку Ринбүүчи Хятадыг “Дэлхийн түвшинд Буддын шашныг хянах хүсэлтэй байна” гэж буруутгасан. Тэрбээр хүүг улс төрийн шалтгаанаар сонгосон гэх мэдээллийг үгүйсгэж, Далай ламын ажлын алба хүүтэй бараг харьцахгүй гэж мэдэгджээ.

“Энэ бол шашны асуудал” гэж тэр хэлсэн юм.

Хүүхдийн амьдрал

Тухайн үеийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хүүгийн ар гэрийнхэнтэй утсаар холбогдож түүнийг хойд дүрээр тодруулсан тухай мэдээлсэн нь Богдын байр суурь үндэсний хэмжээний ач холбогдол болохын илрэл юм.

Харин хүүгийн ээж Мөнхнасангийн хариулт үүнийг эрс үгүйсгэсэн явдал болжээ. Эцэг эх нь хөвгүүдээ хэзээ нэгэн цагт инженерийн мэргэжлээр сургаж, гэр бүлийн бизнесээ өвлүүлнэ гэж найдаж байв.

Мөнхнасан “Бид “байж боломжгүй юм” гэж хэлсэн” гэжээ. Тэрбээр “Тэр үед миний хүүхэд нялх байсан бөгөөд юу болох талаар урьдчилан анхааруулж, хэлэх зүйл байгаагүй” гэсэн байна.

Мөнхнасан болон түүний нөхөр Ч.Алтаннар нар НҮБ-ын Хүүхдийн сан буюу НҮБ-ын ЮНИСЕФ-д хандаж тусламж хүсчээ. Тэдний үзэж байгаагаар хойд дүр тодруулах үйл явц нь хүүгийнх нь эрхийг хулгайлсан байна.

Ерөнхийлөгчтэй утсаар ярьсны дараа ар гэрийнхэн нь Улаанбаатар руу яаран ирж, лам нараас өөр хүү олохыг шаарджээ. Лам нар хичээнэ гэсэн боловч Далай лам үгүй гэсэн байна.

Үүний оронд тэрээр тухайн гэр бүлийнхэнд бодлоо өөрчлөх талаар бодох цаг гаргаж өгөхийг санал болгожээ. Энэ хооронд лам нар хүүгийн нэрийг зарлахгүй гэж амласан юм.

Гэсэн хэдий ч хосууд хэцүү байдалд орж, шаналж байв.

МУИС-ийн математикч, 43 настай Алтаннар Монголын бахархал болсон институтыг сэргээхээс татгалзаж, эх орноосоо нүүр буруулж байна гэж санаа зовниж байлаа. Мөнхнасан Төвөдийн буддистуудын ариун удирдагчийг үгүйсгэвэл гэр бүлдээ муу үйлийн үр дуудна гэж эмээж байв.

Эцэст нь хоёулаа тэнцвэртэй байхыг хичээхээр шийджээ. Хүү энгийн боловсролд үргэлжлүүлэн суралцвал лам нар түүнд багшилж болно. Хамгийн гол нь тэд хүүгээ 18 нас хүрээд Богд хэвээр үлдэх эсэхээ шийднэ гэсэн байр сууринд хатуу зогсож байв.

“Энэ бол түүний шийдвэр” гэж Мөнхнасан хэлжээ.

Тэр болтол хүү бусадтай адилгүйгээр бага насаа өнгөрүүлэх ёстой.

Зөвхөн түүний амьдрал өөрчлөгдөөд зогсохгүй ихрийнх нь бас өөрчдлөгдөв. Ихрүүд адилхан хувцаслаж, хоёулаа Богдтой адил шашны сургалтад хамрагддаг аж.

Мөнхнасан нэг ихрийг нөгөө ихрийнх нь сүүдэрт амьдруулж, нэг хүүхдээ нөгөөгийнх нь төлөө “золиослохыг” хүсэхгүй байгаагаа хэлжээ. Гэхдээ хүүгийн аюулгүй байдалд илүү итгэлтэй байж болох хүртэл ар гэрийнхэн нь арга хэмжээ авах ёстой гэж тэрбээр хэлэв.

Хүү өөрийн хоёр ертөнцийг амар хялбараар туулж байгаа бололтой. Тэрээр Далай ламын танилцуулгад зориулан Дарамсалад очихдоо түүний сургаалийг сонсон олон цагаар суужээ.

Ажлын өдрүүдэд тэрбээр хичээлдээ анхаарч, ангийнхантайгаа хөгжилдөн, биеийн тамирын хичээлийн буухиа уралдаанд гүйхдээ нүүр дүүрэн инээмсэглэнэ. Дараа нь Гандантэгчэнлин хийдэд уламжлалт шашны сургаалдаа суухаар үндэсний дээл хувцсаа өмсөнө. Лам нарын дэргэд судар уншиж, зан үйл үйлдэх үедээ хүүгийн энерги тайван, төлөвшсөн аурагаар солигдоно.

“Мэдээж хүүгийн хувьд болж байгаа бүх зүйлийг ойлгодоггүй, гэхдээ тэр үүнийг үгүйсгэдэггүй. Тэр их тухтай байгаа” гэж Мөнхнасан хэлжээ.

“Энэ бол түүний хоёр дахь мөн чанар юм.”

ЭХ СУРВАЛЖ: www.nytimes.com