С.Будням: Хувийн сайн ажиллаж буй компани ямар технологи ашиглаж байгаад анализ хийх хэрэгтэй

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын Эрдмийн их сургуулийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор С.Буднямтай ярилцлаа.

-Монголчууд үнэхээр ядуу байна. Эрдэмтэн хүний хувьд та ядуурлын гол шалтгааныг юутай холбож хардаг вэ?

-Бид нэг системээс нөгөө рүү шилжээд үндсэндээ 30 гаруй жил болчихлоо. Ардчилал, нээлттэй зах зээлийг ард түмэн хүлээн зөвшөөрч, энэ замыг сонгосон. Тухайн үед нийгмийн шилжилт энхтайвны замаар явагдсаныг бүгд мэднэ. Гагцхүү тэрхүү шилжилтийг анх санаачилсан хүмүүс нь ямар үе шаттайгаар зах зээлд орох тал дээр өөрийн гэсэн туршлагагүй, хөтөлбөргүй байсан. Үүнээс болж өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд засаглал жижиг асуудлуудыг шийдэх замаар асар их боломжуудыг алдсан. Нэг ёсондоо төр засаг шинжлэх ухаан, боловсролын салбартайгаа нягт ажиллаж байсан бол өнөөдрийн хүн амын дундах ялгарал бий болохгүй

Харамсалтай нь боловсролын систем уначихлаа. Шинжлэх ухааны байгууллагын судалгаа нь ямар ч ашиггүй байна. Уг нь шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн талаар хуулиуд гаргасан ч бидний байгуулах гэж байгаа нийгэм эдийн засгийн бодлоготой холбож чадаагүй. Тэр хууль нь ерөөсөө ажилладаггүй гэсэн үг. Өнгөрсөн хугацаанд манай улс янз янзын боловсролын системийг туршсан. Ялангуяа ерөнхий боловсролын систем алдагдаж, төгсөгчдийн түвшин муудсан. Энэ нь дээд боловсролдоо халтай. Тэр хэрээр сул боловсролтой, биеэ даах чадваргүй, нийгмийн шаардлагыг хангахгүй боловсон хүчнээр дүүрчихлээ. Үр дүн нь ийм хүмүүс төр, засагт гарсан. Чадамжгүй удирдлагууд, боловсон хүчний гаргаж байгаа бодлого, шийдвэрүүд ч биеэ даасан сэтгэлгээтэй байхаа больсон. Үндсэндээ 30 жил тархигүй засаглалтай явж ирлээ. Уураг тархитай төртэй байна гэдэг бол боловсрол шинжлэх ухаанаа хамгийн түрүүнд барьж авч, дэмжих ёстой. Улмаар нягт нарийн бодлоготой, хөгжлийн хөтөлбөрүүдтэй байсан бол шийдэх асуудлууд нь оновчтой байх байсан. Нэгдсэн бодлого, стратеги байхгүйгээс болж дэмжих салбар хоорондын хамаарал нь алдагдсан. Үүнээс улбаалж мега төслүүд гацдаг, удааширч улсын хөгжилд том тушаа болдог.

-Ард түмнийг боловсролгүй, мэдлэггүй ядуу байлгах нь хэнд ашигтай вэ?

-“Ард түмнийг боловсролтой болгох асуудал төрд ашиггүй. Яагаад гэвэл төр өөрийнхөө санаснаа хийхийн тулд боловсролгүй хүмүүсийн толгойг угааж ашиглахад аятайхан нөхцөл бүрэлддэг юм” гэж Л.Толостой хэлсэн байдаг. Энэ үгийг өнөөдөр монголчууд яг амсаж байгаа юм. Бас Африкийн жишээн дээр ХХ зууны том эрдэмтэн Ф.Жолио-Кюри “Аливаа орон боловсрол, шинжлэх ухаанаа анхаарлынхаа төвд байлгахгүй бол бусдын колони болно шүү” гэж хэлсэн. Олон улсын зүтгэлтэн, радио академийн элементийг нээсэн том эрдэмтэн хүн ингэж хэлж байсан. Тэгвэл өнөөдөр Африкийн олон орнуудын боловсролын систем сайжирч, судалгааны ажлууд нь эрчимжиж байгаа. Байгалийн баялгаа ухаж амьдардаг бйсан бол тэндээс орж ирсэн мөнгөөрөө ард түмнээ гэгээрүүлж, боловсруулах тал руу Африкт маш их дэвшил гарч байна. Манай улс боловсролын чадамжаа алдсан ч фундамент байгаа учраас бид зөв бодлого хэрэглэж чадвал ард түмнийхээ амьдралыг сайжруулж чадна. Ер нь боловсролтой, мэдлэгтэй байж л ард түмэн сайхан амьдарна.

-Ер нь төр ард түмнээ “ул”-ны байлгах сонирхолтой юм биш үү. Дахин, дахин сонгогдож, эрх мэдлээ удаан хадгалахын тулд ядуу иргэдээ халамжаар угждаг бодлого баримталж ирсэн гэж харж болох уу?

-Манай улс халамжийн бодлогыг хална гээд 30 жил ярьж байгаа шүү дээ. Эдний нэг ойлгосон зүйл бол ард түмэндээ хэдэн төгрөг өгөөд хуурч, дахин, дахин сонгогдоод байх нь ашигтай байсан. Уул уурхайн том том ордуудыг дээгүүрээ яаж ашиглаж, мөнгө угаасан тухай яриад байна. Тэгсэн мөртлөө гаргаж байгаа шийдвэр нь ерөөсөө бидэнд унах юм алга. Улсууд нь иддэгээ идээд, уудгаа уугаад л гарч ирж байна. Тэгэхээр хариуцлагатай иргэний нийгэм хэрэгтэй. Ард түмэн ядуурлаас гарч, хувь заяа, амьдралаа авч явахын төлөө дор бүрнээ чадлынхаа хэрээр өөрийгөө боловсруулах хэрэгтэй. Ядахдаа ард түмнийг төлөөлж төрд гарч ирсэн улсуудад хариуцлага тооцож чаддаг байх хэрэгтэй. “Та ингэж хэлээд төрд гарсан шүү. Бидний амьдрал улам муудаад байна. Гэтэл та бидний дээр гарчихаад зүгээр суугаад байна” гээд амлалт нэхдэг байх ёстой.

-Одоо сонгуулиар дахиад л мөнгө тарааж, иргэдийн саналыг худалдаж авах байх даа. Ард түмэн өөрсдөө хөдөлмөр хийхийг хүсэхгүй, “ул”-наас гарах сонирхолгүй байна уу?

-Үүнийг бид нэг өдөр арилгачихаж чадахгүй. Ард түмэн улстөрчийн хэн нь хэн бэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ нөхөр хэр потенциалтай юм, хэлж байгаа үгэндээ хүрч чадаж байна уу гэдгийг дүгнэж сонголт хийх нь зөв. Дэндүү хуучинсаг хүмүүсийг сонгочихвол их харамсалтай юм болно. Залуучуудыг сонговол бас их инээдэмтэй юм болно. Тиймээс алтан дунджийг баримталсан сонголтыг ард түмэн хийж чадна байх.

Ард түмэн боловсролгүй, гэгээрээгүй цагт “ул”-наас гарахад хэцүү л дээ. Манайд шинжлэх ухаан технологийн бодлого, явуулж буй шинжлэх ухаан технологийн суурь бодлого ч алга. Шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх стратеги ч байхгүй. Зүгээр л хууль гаргачихсан. Тэр хуулийнхаа дагуу шинжлэх ухаанаа хөгжүүлэх стратегийн бодлого гаргах ёстой. Хоёр янзын технологи хэрэгтэй. Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалтай уялдаад улс орнууд зайлшгүй нутагшуулах технологиуд нэвтрүүлж байна. Мэдээллийн технологи, биотехнологи, квантын технологи гээд. Энэ бол зах зээл, ирээдүйн эдийн засгийн бүтцийг тодорхойлох технологи учраас бид тодорхой хэмжээгээр үүнээс хоцорч болохгүй. Өөр нэг асуудал нь хувийн секторууд ямар компаниуд аятайхан ажиллаж байна вэ, тэд ямар технологи ашиглаж байна вэ гэдэгт анализ хийх хэрэгтэй. Уламжлалт сэргэж байгаа технологиудыг улам сайжруулах талаар төрөөс санхүүгийн талаас юм уу, хөрөнгө оруулалт, татварын хөнгөлөлтөөр дэмжих ёстой. Жишээлбэл, газар тариаланд технологийн шийдлийг ямар компаниуд яаж ашиглаж байгааг судалж, нэвтрүүлмээр байгаа юм.

-Аливаа улс орныг дундаж давхаргынхан авч явдаг. Тэднийг яаж дэмжиж гаргаж ирэх вэ?

-Хуучин нийгэмд багш, эмч нар манай дундаж давхаргыг төлөөлж байсан. Тэд цалин мөнгө сайтай. Дажгүй амьдралтай улсууд байв. Харин одоо эсрэгээрээ. Эд нарын цалин, үнэлэмж унаад ирэнгүүт багш нар наймаа хийх нь дээр гэж үздэг болж. Эсвэл Солонгос явж ажиллах нь амьдралд нэмэртэй гэдэг болсон. Монголын ирээдүйг бүтээж байгаа багш, эмч нар ажлаа хаях юм уу. Амьдрал нь баталгаагүй болж байна. Энэ салбарынхаа хүмүүсийн цалин мөнгийг нэмж байгаа гэдэг ч ТҮК-ийн ажилтнуудаас дорд үнэлэгдэж болохгүй. Төрөөс жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжиж байгаа нь дундаж давхаргыг үүсгэх бас нэг хэлбэр юм. Уг нь жижиг дунд үйлдвэрүүдийг том компаниудын дагавар болгож, тэдэнтэй үйл ажиллагааг нь холбож байх юм бол шинэ санаачилга гарч, шинэ технологи орж ирнэ. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлогоо эсгий таавчиг, гар урлал руу чиглүүлэхийн оронд микро элементийн чип угсардаг ч юм уу тэргүүний технологитой жижиг дундыг хөгжүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Манай улс дэлхийн хоёр том хөршийн дунд оршиж байна. Хоёулаа шинжлэх ухааны том баазтай. Эдэнтэй бид шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой. Тэгж байж шинжлэх ухаанаа хөгжүүлж чадна. Шинжлэх ухаан боловсрол бол олон улсын чанартай хөтөлбөр учраас аль болох тэнд сурсан хүмүүсээрээ дамжуулаад мэргэжилтэн бэлтгэж Монголдоо нутагшуулах нь зөв. Боловсон хүчний бодлого, хүн амаа гэгээрүүлэх бодлогоо ойрын үед сайн хийх юм бол ядуурлаас гарч чадна. Дунд давхаргаа ч нэмнэ. Тэгвэл хөгжилтэй хөл нийлүүлэх бололцоо гарна.

-Эдийн засгаа тэлэх ямар бодлого бидэнд байна вэ?

-Уул уурхай байгалийн баялаг л биднийг аварч байна. Тэрийгээ экспортод гаргаж олж ирсэн валютаараа ард түмнийг импортын бараа бүтээгдэхүүнээр хангаж байна шүү дээ. Ковид гарлаа, хойд хөршид дайн боллоо, олон улсын геополитикийн асуудал хүндэрч ирлээ. Энэ үед манай эдийн засаг маш эмзэг гэдэг нь харагдсан. Иймд эхнээсээ баялгийг бүтээгч нь хүнсний аюулгүй байдал байна гээд “Цагаан алт” хөтөлбөр ярьж байна. Үүнийг 30 жилийн өмнө ярих ёстой байсан. Тэгсэн бол бид өнөөдөр өөрийн гэсэн боловсруулах үйлдвэртэй болсон байх байлаа.

Бид сүүлийн дөрөв, таван жил дэх Монголын эдийн засгийн махир түвшин, завсрын түвшний бүх анализыг хийсэн. Тэндээс хамгийн сүүлд салбар хоорондын балансын материал ашиглаад яаж эдийн засгаа солонгоруулах вэ гэсэн тооцоолол хийсэн л дээ. Төрөөс долоо, найман боловсруулах салбарыг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Яагаад гэвэл одоо манайд ашигт малтмал, олдворлох үйлдвэрийн салбар ерөнхий дүнгээр 40 орчим хувийг эзлээд байгаа юм. Тэрийг 20 хувь болгоод олдворлох үйлдвэрлэлийг долоо, наймхан хувь болгох юм бол хойшдоо үндэсний аж үйлдвэр хөгжиж, өөрийн гэсэн хоолоо хийж иддэг, хувцсаа оёж өмсдөг болно. Ингэвэл импортын хэрэглээ багасна. Харин импортоор тэргүүний технологи тэнд хөрөнгө оруулах боломжтой гэсэн тооцооллууд бий л дээ.

-Сонгуулийн дараа шинээр байгуулагдах, парламент, Засгийн газарт аль нам ялбал улс эх орны хөгжилд хувь нэмрээ үзүүлж чадах юм бол?

-Энэ сонгуульд аль ч нам ялах нь хамаагүй, шинээр байгуулагдсан парламент, Засгийн газар дээрх алдаануудыг засах хэрэгтэй. Юуны түрүүнд өөрийн уураг тархитай, ухаанаар хөгжүүлэхийн тулд боловсрол шинжлэх ухаанд гарсан бүх хуулиудыг эргэж хараасай. Яг өөрийнхөө хөгжил, нийгэм эдийн засгийн өмнө ямар асуудал шийдэх хэрэгтэй байна тэрэнтэй нь шинжлэх ухаан, боловсролоо уяж, холбож байх хэрэгтэй. Шинжлэх ухаанаа ч холбох ёстой. Өнөөдөр шинжлэх ухааны байгууллага нь төрийн мөнгөөр тэтгэмж авдаг байгууллага болчихлоо. Манай улсын ойрын 20, 30 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөнд шинжлэх ухааны ямар технологи гаднаас авах вэ, хувийн хэвшлийг яаж туслах вэ гэдэг талаар ажиллах ёстой. Өндөр хөгжилтэй орнуудад төр нь өөрийнхөө хөгжилтэй холбож хэрэглээний суурь судалгааг хийлгэдэг. Ихэвчлэн хувийн хэвшилдээ захиалдаг. Тэд өөрийнхөө ашгийг бодоод ямар технологи байна вэ гэдэгт үргэлж хяналт тавьдаг. Хаана ямар эрдэмтний толгойд идеа байна гэдэг тал дээр тусгай менежменттэй. Ийм байдлаар тэд хөгжиж байдаг. Харин манайд ийм бодлого алга. Яагаад бид ядуу амьдарч байгаагийн хариулт нь энэ. Ард түмэн сонголтоо хийх байх, ямар ч нам гарсан бай мэргэжлийн хүмүүсээр салбарын сайдуудыг томилох хэрэгтэй. Боловсролын системийг сүүлийн 30 жилд мэргэжлийн бус хүмүүс удирдаж ирсэн болохоор дампуу байна. Хичээл зааж, лекц уншиж үзээгүй, судалгааны ажил хийж мэдэхгүй ийм сайд нартай байхад энэ өвөрмөц салбар яаж хөгжих юм бэ. Дор нь ажиллаж байгаа хүмүүс сайдынхаа улс төрийн карьерын төлөө хууль баталж байхад бид хөгжлийн тухай ярихад үнэхээр хол байна.